पृथ्वीचे शिलावरण कठीण आहे, तसेच ते माती व खडक यांचे बनलेले आहे. भूपृष्ठ व त्याखाली खडक आढळतात. भूपृष्ठ तसेच त्याखाली तयार झालेल्या खनिजांच्या मिश्रणाला खडक म्हणतात. खडक नैसर्गिक प्रक्रियेमुळे निर्माण होतात. खनिज पदार्थ, खनिजांचे प्रमाण व ही खनिजे एकत्र येण्याच्या प्रक्रियेवर खडकांचे गुणधर्म अवलंबून असतात. खडकांमध्ये सिलिका, अॕल्युमिनिअम, मॅग्नेशिअम व लोह ही खनिजे प्रामुख्याने आढळतात. यांशिवाय इतरही खनिजे असतात. खडकाला पाषाण, शिला ,दगड किंवा शिळा असेही म्हणतात.
* खडकांचे प्रकार
निर्मितीप्रक्रियेनुसार खडकांचे तीन प्रमुख प्रकार पडतात.
• अग्निजन्य खडक /अग्निज खडक/मूळ खडक
• गाळाचे खडक /स्तरित खडक
• रूपांतरित खडक
पृथ्वीच्या अंतर्भागात प्रचंड तापमान असते. त्यामुळे या भागातील सर्व पदार्थ वितळलेल्या स्वरूपात असतात. हे पदार्थ बाहेर आल्यास त्यांना ज्वालामुखी म्हणतात. ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून लाव्हारस, वायू, धुलीकण, राख, इत्यादी पदार्थ बाहेर पडतात. लाव्हारसापासून तयार झालेल्या खडकांना मूळ खडक म्हणतात.
अग्निजन्य खडक
ज्वालामुखीच्या उद्रेका दरम्यान भूपृष्ठाखाली शिलारस (मॅग्मा) आणि भूपृष्ठावर लाव्हारस थंड होत जाऊन त्यांचे घनीभवन होते. यातून तयार होणा-या खडकांना अग्निजन्य खडक असे म्हणतात.
अग्निजन्य खडक पृथ्वीच्या अंतर्गत भागातील पदार्थांपासून तयार होत असल्यामुळे त्यांना मूळ खडक असेही म्हणतात. बहुतांश अग्निजन्य खडक हे कठीण व एकजिनसी असतात. हे खडक वजनाने देखील जड असतात. या खडकांमध्ये जीवाश्म आढळत नाही. महाराष्ट्र पठार व सह्याद्री अग्निजन्य खडकांनी बनले आहेत. बेसाल्ट हा प्रमुख अग्निजन्य खडक आहे.
ज्वालामुखीतून येणा-या फेसापासून तयार होणारा प्युमिस खडक हा अग्निजन्य खडक आहे. तो सच्छिद्र असतो. घनता कमी असल्यामुळे तो पाण्यावर तरंगतो.
महाराष्ट्रातील बहुतेक डोंगरी किल्ल्यांवर तळी किंवा हत्तीखाने आढळतात. वास्तविक हे दगडांच्या खाणींचे खड्डे आहेत. या खाणींतून काढलेल्या दगडांचा उपयोग किल्ल्यांवरील बांधकामासाठी केला गेला. खाणींमुळे तयार झालेल्या खड्ड्यांमध्ये पाणी साठवून तळी व तलाव निर्माण केले गेले होते.
गाळाचे खडक
तापमानातील सतत होणाऱ्या बदलामुळे खडक तुटतात. त्यामधून पाणी झिरपल्यामुळे खडकांतील खनिजे विरघळतात. त्यामुळे खडकांचा अपक्षय होतो व खडकांचे बारीक तुकडे होतात. वारा नदी, हिमनदी, यांच्या बरोबर खडकांचे हे कण सखल प्रदेशाकडे वाहत जातात. त्यांचे थर साचत जातात. यामुळे खालील थरावर प्रचंड दाब निर्माण होतो. त्यातून हे थर एकसंध होतात व गाळाचे खडक निर्माण होतात. गाळाचे खडक म्हणजेच स्तरित खडक होत..
स्तरित खडकांमध्ये गाळाचे थर स्पष्टपणे दिसतात. गाळाचे थर एकावर एक साचताना काही वेळेस या थरांमध्ये मृत प्राण्यांचे किंवा वनस्पतींचे अवशेष गाडले जातात. त्यामुळे गाळाच्या खडकांत जीवाश्म आढळतात. हे खडक ठिसूळ व वजनाला हलके असतात. साधारणपणे गाळाचे खडक सच्छिद्र असतात. चुनखडक, पंकाश्म (शेल),वाळूचा खडक ,प्रवाळ हे गाळाचे खडक आहेत. यातील काही खडकांमध्ये कोळशाचे थरही आढळतात.
गाडल्या गेलेल्या मृत प्राणी व वनस्पती यांच्या अवशेषांवर प्रचंड दाब पडल्यामुळे त्यांचे ठसे गाळात उमटतात व ते कालांतराने घट्ट होतात. यांना जीवाश्म म्हणतात. जीवाश्मांच्या अभ्यासाने पृथ्वीवरील त्या त्या काळातील सजीवसृष्टी बाबतची माहिती मिळते.
राजस्थानमध्ये जयपूरजवळ आढळणारा लाल रंगाच्या वाळूचा खडक वापरून दिल्ली येथील प्रसिद्ध लालकिल्ल्याचे बांधकाम केले आहे. हा खडक मऊ असल्याने त्यावर नक्षीकाम सहजतेने करता येते.
रूपांतरित खडक
ज्वालामुखी व इतर भू-हालचाली पृथ्वीवर सतत घडत असतात. त्याठिकाणी असणारे अग्निजन्य व स्तरित खडकांवर मोठ्या प्रमाणावर दाब व उष्णता यांचा परिणाम होतो . त्यामुळे या खडकांचे मूळ प्राकृतिक स्वरूप व रासायनिक गुणधर्म बदलत राहतात. मूळ खडकातील स्फटिकांचे पुनस्र्फटिकीकरण होते. म्हणजेच खडकांचे रूपांतरण होते. याद्वारे तयार झालेल्या खडकांना रूपांतरित खडक असे म्हणतात. या खडकांत जीवाश्म आढळत नाहीत. हे खडक वजनाला जड व कठीण असतात. दगडी कोळशावर प्रचंड दाब पडल्याने तसेच अतिउष्णतेमुळे त्याचे रूपांतरण होते. या कोळशाचे रूपांतरण हिऱ्यामध्ये झाल्यावर त्याची किंमत वाढते. कोळसा आपण जाळतो तर हिरा आपण दागिना म्हणून वापरतो.
ताजमहाल हा संगमरवर खडकाचा उपयोग करून बांधलेला आहे. हा रूपांतरित खडक आहे. हा दगड राजस्थानमधील मकराना येथील खाणीतून आणला गेला होता.
नर्मदा नदीच्या पात्रातून नावेने प्रवास करताना मध्य प्रदेशात भेडाघाट येथील या नदीचे तट संगमरवर खडकाचे असल्याचे लक्षात येते. सूर्योदय, सूर्यास्तावेळी आणि पौर्णिमेच्या रात्री हे तट उजळून निघतात आणि मनोवेधक दिसतात.
आपल्या महाराष्ट्र राज्यात ज्वालामुखीमुळे तयार तयार झालेला बेसाल्ट खडक फार मोठ्या भूप्रदेशावर पसरलेला आहे. ग्रॅनाईट हा खडक राज्याच्या पूर्व भागात व दक्षिण कोकणात आढळतो. जांभा हा खडक दक्षिण कोकणात आढळतो. त्यामुळे महाराष्ट्र राज्याच्या पूर्वेस व दक्षिण कोकणात खाण व्यवसाय चालतो. बेसाल्ट खडकाच्या विस्तीर्ण थरांमुळे महाराष्ट्राच्या इतर भागांमध्ये खनिज संपत्तीचे मोठे साठे फारसे आढळत नाहीत.